آب و چالش های فراوان آن پدیده هایی است که تقریبا همه مردم، به فراخور حال با آن آشنایی دارند. "بحران جهانی آب و تغییر اقلیم خشک و نیمه خشک ایران" یا "مشکلات مدیریتی"؟ کدام یک باعث ایجاد مشکلات آب و آبخیزداری در کشور ما شده است.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی آب ایران،
به نقل از ایانا، آب و چالش های فراوان آن پدیده هایی است که تقریبا همه
مردم، به فراخور حال با آن آشنایی دارند. “بحران جهانی آب و تغییر اقلیم
خشک و نیمه خشک ایران” یا “مشکلات مدیریتی”؟ کدام یک باعث ایجاد مشکلات آب و
آبخیزداری در کشور ما شده است؟بسیج دانشجویی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی
دانشگاه تهران برای یافتن پاسخ این مسئله پنج تن از مسئولان و کارشناسان
حوضه ی آبخیزداری را دعوت کرد تا در قالب میزگردی تخصصی پاسخی برای این
پرسش بیابد.مدعوین این میزگرد: پرویز گرشاسبی (معاون آبخیزداری سازمان
جنگل ها مراتع و آبخیزداری)، محمدحسین منتظریون (دبیر کل فرسایش رسوب شرکت
مدیریت منابع آب ایران)، بهیه جعفری بی بالان (رئیس گروه برنامه ریزی آب و
آبفا) فرود شریفی (عضو ستاد توسعه آب معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری) و
آرش ملکیان (عضو هیئت علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران) بودند که
در تالار مهدوی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران پاسخگوی پرسش
های مجری برنامه بودند.گزارش زیر چکیده ای است از صحبت های مدعوین در
پاسخ به پرسش های مجری:
رتبه ایران در مدیریت منابع آبی از صد وسی وسه کشور، صد و سی و دو است. از
طرفی کاهش میزان بارندگی به میزان 20 تا 25 درصد و کاهش روان آب ها به کمتر
از 54 درصد رسیده است. در چنین شرایطی آبخیزداری و آبخوان داری چه نقشی می
تواند در مدیریت بحران پیشِ روی آب داشته باشد؟شریفی: باید به چند نکته
اشاره کنم: نخست این که متاسفانه آمار و ارقام ما صد در صد صحیح نیست.
بسیاری از ایستگاه های ما قدیمی هستند بسیاری از آن ها در مناطق شهری واقع
شدهاند و موانع ساختمانی و گرمایش ناشی از آنها در شهرها و پیرامون آنها
یک جزیرهی حرارتی ایجاد می کند و آماری صحیح و واقعی از کل منطقه نمی
دهد. بر همین مبنا کسی نمی تواند با اتکا به این آمارهای 5 ساله و 10 ساله
استنتاج کلی داشته باشد.به هر حال نوسانات بارندگی همواره وجود داشته است.
در قرآن داستان خشکسالی هفت ساله در مصر و نیز در نهج البلاغه خطبه ی
مبسوطی در مورد خشکسالی آمده است. در سنگ نبشته ای از سخنان کورش می
خوانیم که او از خدا می خواهد کشورش را از خشکسالی نجات دهد. در دوران
اخیر هم مکرر به این خشکسالی ها برمی خوریم. آیا با مدیریت می شود آسیب
کمتری ببینیم؟ تردیدی نیست که پاسخ این پرسش مثبت است.شاید بهتر بود که
عنوان جلسه از «آبخیزداری و نقش آن در مدیریت بحران آب» به «آبخیزداری و
نقش آن در مدیریت بحران مدیریت آب» تغییر پیدا می کرد.
شاید رفتارهای ما به نحوی است که بلاها به شکل تشدید شده به ما می رسد.
فارغ از این که ما چقدر آب داریم دویست و ده، دویست و بیست یا چهارصد میلی
متر، باید از آب موجود به نحو مطلوب استفاده کنیم و این یعنی در قدم اول:
مدیریت. اگر به ابلاغیه اخیر مقام معظم رهبری در مورد سیاست های محیط زیست
دقت کنیم، متوجه می شویم که دو بند آن مربوط به بحث امروز است بند الف که
می گوید ” مدیریت جامع و هماهنگ و نظام مند منابع حیاتی (از قبیل آب خاک و
تنوع زیستی) مبتنی بر توان و پایداری زیست بوم به ویژه افزایش ظرفیت ما و
توانمندی های حقوقی و ساختاری مناسب همراه با رویکرد مشارکت مردمی ” در
این بند چند نکته بسیار مهم وجود دارد یکی انسجام مدیریتی و دیگری رویکرد
مردمی است که جواب پرسش ما را می دهد.در بند دوم ابلاغیه، پاسخ پرسش ما به
شکل مشخص تر داده می شود. این بند شامل این جمله است: “ایجاد نظام
یکپارچه ملی محیط زیست ”
مدیریت منابع آب بایستی مدل مدیریت حوضه ای باشد
گرشاسبی: ضروری است به چند نکته اشاره کنم. نخست این که ما از
تعریفی که قانون در مورد ابخیزداری کرده مقداری فاصله گرفتیم. نه این که
تنها خود معاونت آبخیزداری از این تعریف قانونی فاصله گرفته باشد، بلکه کل
کشور از آن فاصله گرفته است. طبق این تعریفِ قانونی، آبخیزداری که اتفاقا
در مجموعه قوانین وزارت نیرو در حفظ بستر رودخانه ها است مدیریت منابع
زیستی در یک حوضه آبخیز است به نحوی که کمترین آسیب زیستی به این منابع
وارد شود. حالا این منابع زیستی منابع طبیعی است و هم منابع انسانی. آن
جایی که کشور از مدیریت حوضه فاصله گرفتیم این بحران ها را ایجاد کرده
ایم. اصولا در کشورهای گرم و خشک، مناطقی مثل شمال افریقا، خاور نزدیک مدل
مدیریت منابع آب بایستی مدل مدیریت حوضه ای باشد. آمایش سرزمین باید آمایش
حوضه ای باشد. وقتی در یک حوضه آبخیز پتانسیل منابع آب محدودیت داشته
باشد، بایستی بارگذاری روی آن پتانسیل محدود شود و یا اگر پتانسیل خاک
محدود باشد، بار گذاری روی خاک محدود شود.نکته دوم: ما نیاز به یک برنامه
ریزی دینامیک داریم. برنامه ریزیهای ما در مبحث توسعه منابع آب بر روی
میانگین ها است. در حالی که در یک کشور گرم و خشک نباید بر روی میانگین
ها کار کرد بلکه توجه ما بایستی به حداکثرها و حداقل ها باشد.درمورد اشاره
ای که دکتر شریفی به داستان حضرت یوسف (ع) داشتند من به جنبه دیگری از آن
اشاره می کنم. به ذخیره آب در تَر سالی. در حفظ آب در تَر سالی چه کار
کرده ایم؟ توانسته ایم که آب را حفظ (ذخیره) کنیم یا توسط سیل از دست
داده ایم؟ و باعث ایجاد بحران دیگری شده ایم؟ در خشکسالی هم دچار کمبود
آب شده ایم از این رو ما به برنامه ریزی دینامیک نیاز داریم. درخشک سالی
ها ما چه کار کنیم که تا منابع آب کمتری مصرف شود؟ اگر دچار خشکسالی شد
آیا می توانیم با آن سازگاری داشته باشیم؟ ما هنوز یاد نگرفته ایم که
چگونه با خشکسالی سازگاری بهتری را داشته باشیم. بنابراین من می خواهم نقش
مدیریت در حوضه ای با برنامه ریزی دینامیک را که یکی از اصول اساسی
آبخیزداری است سوای فعالیت های آبخیزداری را بیان کنم.خیلی از کشورها این
مدل ها را تجربه کرده اند. در کشور چین بر روی رودخانه ای که یک میلیون و
پانصد هزار هکتار حوضه آبخیز آن است، بعد از پنج سال برنامه ریزی مشارکتی
بین دولت و مردم منابع از دست رفته حوضه ای به مقدار 44 درصد احیا کردند
یعنی همان سدهایی که وزارت نیروی چین احداث کرده بود و پر نمیشد، پر شد.
چگونه؟ با همان نگاه جامع. حتی در این تجربه مشاهده می کنیم اندازه زمین
کشاورزی برای آبیاری را در تحقیقات به دست آوردند که 330 متر مربع بهترین
اندازه است برای کمترین اتلاف آبیاری، ذخیره آبی یا فروش کارت اشتراک به
نحوی که کسانی که آب کمتری مصرف می کنند بهای آبی را که می توانستند مصرف
کنند و نکردند را بگیرند. نمونه ای از این کارها نشان می دهد ما نباید
آبخیزداری را به بعضی فعالیت های مشخص منحصر کنیم بلکه باید نگاهی وسیع به
آبخیزداری داشته باشیم.عدم توجه به شاخص های دما و میزان تبخیرنکته دیگر
که در پرسش شما آمده بود چیزی است که دوستان ما هم گاهی در وزارت نیرو از
آن می گذرند.به این ترتیب که آنها فقط بارش و روان آب را به عنوان داده
ای مطرح اشاره می کنند که این دوشاخص کم شده است یعنی این مقدار بارش کم
شده است این مقدار روان آب کم شده است. چرا مقدار تبخیر را نمی گویند؟ چرا
دما را ذکر نمی کنند؟با استفاده از همین آمارهای وزارت نیرو می گویم با
وجود کاهش 20 درصد یا بیشتر روان آب ها، مقدار تبخیر زیاد شده است. در
جلسه ای اشاره شد که با همین بارش کم متوسط تبخیر کشور از 280 میلیارد متر
مکعب به 293 میلیارد متر مکعب رسیده است. یعنی 11 تا 12 میلیارد متر مکعب
میزان تبخیرمان بالا رفته است. چون خاک های قابل نفوذ نداریم و سرعت نفوذ
آب در خاک پایین است، تبخیرمان بالا می رود. یک مجموعه فعالیت های احیای
حوضه باید بتواند میزان تبخیر را در حوضه کم کند. این اتفاق در جهان
افتاده. تجارب کوچکی هم که در ایران در این زمینه داریم. هرگاه پوشش گیاهی
حوضه، خاک حوضه را بهبود دهیم، هرگاه بتوانیم زمین را به عنوان بهترین سد
در نظر بگیریم.در مورد آمارهایی که دکتر شریفی اشاره کرد ما با بررسی 35
پروژه آبخیزداری دیدیم که هرهکتار آبخیزداری حدود 9 تن فرسایش خاکی را کاهش
می دهد، 5-6 تن رسوب را کاهش می دهد 520 متر مکعب آب را اضافه می کند.
البته وزارت نیرو به ما می گویند چه کرده اید؟ آبی را که شما در بالا دست
حوضه مهار می کنید و پایین نمی آید را آب تولیدی در نظر می گیرید؟ من
معتقدم قسمتی از آن همین است. در مهار آب در بالادست قسمتی از آب که دراثر
کاهش تبخیر حفظ می شود. سازه آبخیزداری در بالا دست سرعت نفوذ آب را بیشتر
می کند. یعنی اگر ما حتی آب را از نوک قله ببریم زیر خاک و بعنوان جریان
زیر قشری و در پایین دست آب از زیر زمین خارج شود ما فرصت تبخیر را از آب
گرفته ایم جلوی تغییر رنگ و بو را گرفته و آب را ذخیره کرده ایم. یا در
آبخیزداری در 38 پایلوتی که در کشور انجام شد به تجربه ثابت شده است که در
هکتار آبخوان داری 1000 متر مکعب را تغذیه کند. در کشوری که به استناد آمار
هایی که می دهند 12-13 میلیارد متر مکعب سالن داریم بیش از ظرفیت سفره
های زیر زمینی استفاده می کنیم. چه مقدار آب به جای آن جایگزین کرده ایم؟
از سمتی داریم سیلاب ها را از دست می دهیم، از طرفی جریانات زیرقشری
دارد از کشور خارج می شود هم وارد کفه های نمکی می شود. خوب چه فعالیت
هایی می تواند این ها را تکمیل کند؟ فعالیت های آبخیزداری، حفظ پوشش
گیاهی و حفظ خاک، من مثالی برای شما می زنم: ما مدلی را در حوضه آبخیز زیر
دشت طالقان کار کردیم. در آنجا تبخیر 65 درصد در سر حوضه با احیای پوشش
گیاهی به 33 درصد تقلیل پیدا کرد. این آب حفظ شده قسمتی به همان پوشش گیاهی
احیا شده می رسد. حدود 50 درصد، 50 درصد دیگر هم چشمه های جدید را ایجاد
می کند بنابراین اگر ما دنبال این باشیم که توسعه منابع آبی حتما اتفاق
بیفتد، بایستی همه جانبه به قضیه توجه کرد.
